زیست مجازی ایمن برای کودک و نوجوان 

طبق آماری که از سوی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) منتشر شد، درحال‌حاضر بیش از ۸۰ درصد جوانان ایرانی ۱۵ تا ۲۴ سال از شبکه اینترنت استفاده می‌کنند. همچنین این‌که پس از شیوع ویروس کرونا و گسترش آموزش آنلاین دسترسی بسیاری از کودکان به فضای مجازی هم امکان‌پذیر شد.

تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده بی‌رویه از فضای مجازی می‌تواند به مشکلات جدی مانند افسردگی، اضطراب و اختلالات خواب در میان جوانان منجر شود. 

فضای مجازی و تهدیدات آن برای کودکان و نوجوانان

در راستای پاسخگویی به این چالش‌ها، محمد لسانی، کارشناس حوزه رسانه و فضای مجازی در گفتگو با جام‌جم، ورود کودکان به فضای مجازی را ارزیابی و در این راستا اظهار می‌کند: «فضای مجازی یکی از هشت رسانه است که باید حتما برای یک انسان بالغ مورد استفاده باشد.»

وی ادامه می‌دهد: «هنوز هم برای زمان و چگونگی استفاده کودکان و نوجوانان از فضای مجازی مناقشه وجود دارد؛ به‌طور مثال درباره شیوه در اختیار قراردادن گوشی تلفن‌همراه برای بازی‌های آنلاین یا نرم‌افزارها.»

این کارشناس فضای مجازی می‌افزاید: «عموما منطقه خطر، سن کودک است؛ یعنی باید حواس‌مان باشد که برای کودکان زیر شش سال رسانه‌های تصویری به‌شدت محدود شود.»

لسانی عنوان می‌کند: «رسانه‌های اجتماعی باید پایان دوره نوجوانی در اختیار فرد قرار گیرد که این استفاده به‌صورت ایمن باشد. به عبارتی شبکه اجتماعی در ۱۵ یا ۱۶ سالگی باید در اختیار نوجوان گذاشته شود.»

وی خاطرنشان می‌کند: «استفاده کودک‌ونوجوان از فضای مجازی به‌صورت قالبی هم به خروجی رسانه‌ای برمی‌گردد. در اینجا باید گفت که پایین‌ترین خطر از رسانه اجتماعی به گیم‌های آفلاین و آنلاین برمی‌گردد که برخی به‌صورت فردی و برخی دیگر به‌صورت گروهی انجام می‌شود.»

این کارشناس فضای مجازی اظهار می‌کند: «ملاحظه والدین در این خصوص است که خطرات و آسیب‌ها به‌صورت سنی و قالبی رعایت شود.»

فواید و معایب استفاده کودک و نوجوان از فضای مجازی

لسانی همچنین درباره فواید و معایب استفاده کودک‌ونوجوان از فضای مجازی توضیح می‌دهد: «فضای مجازی حوزه‌ای به‌شدت گسترده است که همه فناوری‌های دیجیتال را در بر می‌گیرد.»

وی ادامه می‌دهد: «فناوری‌های دیجیتال امروز شامل پویانمایی، بازی‌ها، اپلیکیشن‌ها و نرم‌افزارهاست. به همین دلیل فضای مجازی اگر به‌عنوان کمک‌آموزشی مورد استفاده قرار گیرد و صرفا تفریحی نباشد، سلامت است.»

این کارشناس با بیان این‌که استفاده کودک از فضای مجازی باید زمانمند باشد، می‌گوید: «استفاده کودک‌ونوجوان از مانیتور‌های لپ‌تاپ، تبلت، گوشی‌هوشمند و تلویزیون باید بین دو تا سه ساعت و این زمان هم به‌طور مجزا باشد؛ یعنی ۴۰ دقیقه صبح یا ۴۰ دقیقه عصر باشد تا بی‌برنامگی و اعتیاد صورت نگیرد و موجب پرخاشگری فرد نشود.»

چه خطراتی فرزندان را در فضای مجازی تهدید می‌کند؟

لسانی همچنین درباره خطراتی که کودکان را در فضای مجازی تهدید می‌کند، خاطرنشان می‌کند: «محافظت از کودکان در فضای مجازی به این دلیل اهمیت دارد که این فرزندان نسل آینده هستند و انرژی آن‌ها در مسیر پیشرفت و توسعه شخصی و ملی باید صرف شود، وگرنه منشأ آسیب‌های متفاوت برای خودشان، خانواده‌ها و جامعه می‌شود.»

وی ادامه می‌دهد: «آسیب‌های جسمی، روحی و روانی ناشی از استفاده از فضای مجازی می‌تواند هزینه‌های سرسام‌آوری برای پزشکان، مشاوران و دیگر خدمات درمانی به همراه داشته باشد. این هزینه‌ها برای خانواده‌ها می‌تواند بار اقتصادی سنگینی ایجاد کند و برای جامعه نیز به معنای سربار شدن فرد در جامعه خواهد بود. در این شرایط، فرد عملا یک نیروی منفعل است که باید به‌طور جدی از او محافظت شود.» این کارشناس فضای مجازی یادآورمی‌شود: «طیف خطرات فضای مجازی گسترده است. کودک‌و‌نوجوان در این شرایط می‌تواند دچار آسیب‌هایی مثل اعتیاد، عشق آنلاین، روابط غیراخلاقی و کلاهبرداری شود.»

لسانی ادامه می‌دهد: «بحث وابستگی به فضای مجازی و تبدیل‌شدن به یک قفس مجازی از دیگر آسیب‌هایی است که در این شرایط، کودکان و نوجوانان برای فرار از واقعیت به آن روی می‌آورند. به همین دلیل، این نوع آسیب‌های اجتماعی به‌شدت گسترده است.»

فضای گفتگو میان فرزند و والدین باز باشد

وی درباره اقداماتی که والدین برای تامین امنیت فرزندان در فضای مجازی باید انجام دهند، توضیح می‌دهد: «بحث اول خودگشودگی و خودافشایی است که فرزندان نیاز دارند با والدین‌شان داشته باشند؛ گفت‌وگویی که میان فرزندان و والدین باید وجود داشته باشد، اهمیت بسیاری دارد.»

این کارشناس فضای مجازی ادامه می‌دهد: «بسیاری از مواقع پنهان‌کاری میان فرزندان با والدین یا ترس و هراسی از توبیخ و تنبیه وجود دارد که باعث درونی‌شدن و عملا دور از دیده شدن و دور از نظارت شدن رفتار آنلاین کودکان و نوجوانان می‌شود.»

 لسانی می‌افزاید: «اولین مسأله باز بودن فضای تعامل و گفت‌وگوست که والدین باید به آن توجه داشته باشند. نباید این رفت‌وآمد اطلاعاتی بین آن‌ها و فرزندشان مسدود شود. نکته دوم خود بحث قانون‌گذاشتن و نظارت بر آن قوانینی است که خانواده‌ها در مورد رفتار آنلاین باید داشته باشند.»

وی یادآور می‌شود: «همچنین بحث به‌روز بودن در زمینه جست‌وجوگری و حساسیت والدینی که باید نسبت به خطر‌ها و آسیب‌های فضای مجازی آگاه باشند، حائز اهمیت است. لزوما نیازی نیست که این نگرانی را به فرزندان خود منتقل کنند، بلکه داشتن چشمان باز و دل‌های مضطرب امری طبیعی است. اما اگر والدین با حواس جمع و آگاهی عمل کنند، بسیاری از خطرات قابل کاهش خواهند بود.»

نقش دولت و نهاد‌های اجتماعی 

این کارشناس فضای مجازی همچنین درباره نقش دولت و نهاد‌های اجتماعی در محافظت از کودکان در فضای مجازی اظهار می‌کند: «حاکمیت از طریق قوای مقننه و قضایی و از طریق دسترس‌پذیر کردن فناوری‌ها می‌تواند ایفای نقش کند.»

لسانی ادامه می‌دهد: «مجموعه‌هایی در نشریات، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی داریم که وظیفه‌شان آگاه‌سازی و کمک به والدین است. توانمند کردن والدین امروز صرفا از طریق خودشان انجام نمی‌شود، بلکه سایر افراد باید در این زمینه سپر دفاعی برای خانواده‌ها ایجاد کنند.»

چگونگی هدایت فرزندان در فضای مجازی

وی همچنین درباره چگونگی آگاه‌کردن کودکان از خطرات فضای مجازی توضیح می‌دهد: «برخی از موارد را نباید به کودکان گفت، چراکه ممکن است بلوغ زودرس، ترس از محیط و فوبیای جمعی را به همراه داشته باشد، اما راه درست این است که قانون بگذاریم و لازم نیست که بسیاری از چرایی‌ها را برای فرزندان باز کنیم.»

این کارشناس فضای مجازی خاطرنشان می‌کند: «همچنین مدیریت عاطفی اهمیت بسیاری دارد. مدیریت عاطفی در فضای خانواده یعنی من به تو و آینده‌ات علاقه دارم و به همین دلیل است که مواردی را به تو می‌گویم.»

لسانی یادآورمی‌شود: «همچنین این‌که ما والدین مانع و والدین سائق داریم؛ والدین مانع، مدام فرزندان را منع می‌کنند و درباره خطرات هشدار می‌دهند، اما والدین سائق رسانه را در اختیار فرد قرار می‌دهند تا فرزند بتواند به سمت کار‌های خوب در رسانه پیش رود. درواقع فرزند را به سمت امور مناسب در فضای مجازی هدایت می‌کنند.»